شهرستان زرخیز زرند با مساحت ۸۲۶۰ کیلومتر مربع از شمال به شهرستانهای کوهبنان، بافق یزد و منطقه طبس از جنوب به حومه کرمان و بخش چترود و از طرف جنوب شرق به کرمان، از شرق به بیابان لم یزرع (کویر) بین شهداد (در جنوب شرقی) و بخش راور (در شمال شرقی)، از غرب به شهرستان رفسنجان (که یک سلسله کوههای مرتفع دو شهر زرند و رفسنجان را از یکدیگر جدا کرده است) محدود می باشد.

دشت زرند با مساحتی معادل ۵۸۷۰  کیلومتر مربع بین رشته کوههای حاشیه لوت (در شمال شرقی) و کوههای بادامو (درجنوب غرب) قرار گرفته است که با طول جغرافیائی ۵۶ درجه و ۳۴ دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی ۳۰ دقیقه و ۴۹ دقیقه شمالی و ارتفاع متوسط ۱۵۰۰ متر از سطح دریا قرار داشته و دارای دو بخش، مرکزی و یزدان آباد و ۱۰ دهستان به اسامی: انقلاب (خانوک) اسلام آباد (ریگ آباد) حتکن، بهشت وحدت (تاج آباد،  بهاءآباد، فتح آباد و عبدل آباد) جرجافک (گرگاگ) و سربنان را شامل می گردد. 

آب و هوا : تا یک قرن پیش وضعیت آب و هوا شهرستان به علت ریزش برف و باران زیاد و نیز فراوانی آب در قنوات و چشمه سارها، نه تنها به برکت آب فراوان در خانه های مرکز شهر، بلکه در تمامی روستاهای دور و نزدیک درختان سر به فلک کشیده شونگ، کاج، سرو و در داخل باغچه های بزرگ جلوی حیاط، درختان انار، انگور، سیب درختی و حتی درخت انجیر طبیعت سبز را در خانه ها به ارمغان آورده بود.  

فراوانی آب و سرسبزی درختان، منظره بدیع و زیبایی، هم از نظر پوشش فضای سبز داخل خانه ها، هم برداشت بهترین نوع میوه جات سر درختی ماحصل زرند در قدیم بود. 

در کتب مختلف تاریخی، بخصوص جلد هشتم تاریخ ناصری که در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۳۴ سال پیش) توسط مرحوم اعتماد السلطنه نگارش یافته، در مورد وضعیت آب و هوای زرند اینگونه آمده است: «ذکر بلوک زرند واقع است در هجده فرسخی کرمان. ناحیه ای است مُسرت توامّان. مشتمل است بر قراء و مزارع بسیار. آبش اکثر از قنوات و بسیار خوش گوار. خاکش محصول خیز و هوایش فرح انگیز. غلاتش فراوان و به غایت ارزان.» 

متأسفانه بعد از حفر چاههای متعدد و در نتیجه خشک شدن قنوات و افزایش جمعیت، به تدریج عمارات قدیم تخریب، درختان باغچه های جلوی حیاط به تولد خانه های جدید مبدل گردید. تنها به نُدرت در باغات قدیم که در پیرامون مرکز شهر قرار دارند هنوز تعدادی از درختان سر به فلک کشیده وجود دارد که آنها هم در آینده با تغییر کاربری به خانه های مسکونی تغییر خواهند یافت که در این صورت به دیدن مناظر سبز فقط در پارکها و یا خیابانها و بلوارها باید اکتفا کرد. 

پدیده کم آبی که خشکسالی چند سال متوالی را به دنبال داشته، باعث پایین رفتن آبهای زیر زمینی آنهم بطور غیر منتظره گردیده است بطوری که تا فصل تابستان ۸۷ تعداد ۵۵  قنات بکلی خشک و بقیه در حال خشک شدن هستند. به عبارت دیگر تا دو سه دهه اخیر که روستاها، بخصوص روستاهای کوهستانی که زمانی پربار ترین و با کیفیت ترین میوه جات شهر را تأمین می کردند، با کم آبی شدید مواجه و همه ساله به تعداد مرگ درختان آنها اضافه می گردد. این در حالی است که سال گذشته (۸۶) کمتر ریزش نزولات آسمانی در بین شهرهای استان، زرند اعلام گردید که نیم میلی متر گزارش گردیده است. 

البته مسئولین شهر برای جبران کم آبی شهرستان، مکاتباتی در جهت آبرسانی از سر شاخه های کارون به زرند و رفسنجان انجام داده اند. لکن تأخیر در تصمیم و تصویب دولتمردان نظام از اجرای پروژه آبرسانی به شهرستان های مذکور بخصوص زرند ضررهای فاحش و جبران ناپذیری به مردم این خطّه بخصوص کشاورزان وارد می نماید. هرچند به عقیده ی صاحب نظران و کارشناسان با توجه به مخالفت های اولیه نمایندگان استان خوزستان و بدنبال آن مخالفت کشاورزان و حاشیه نشینان سرشاخه های کارون جهت آبرسانی به رفسنجان و زرند طرح مذکور را مسکوت گذاشته اند. به همین لحاظ و به منظور آینده نگری اصولی و منطقی، بطوری که اعتراض و یا مخالفت سایر هموطنان را به دنبال نداشته باشد. به عقیده مُصلحان، که سالها مشکل کم آبی استان را به دقت ارزیابی می کنند آوردن آب را به کویر لوت و شهرهای شمالی استان، بخصوص زرند و رفسنجان را از دریا می دانند که با نصب سیستم های تصفیه و استفاده از دستگاه های مبدل آب شرب و بهداشتی، چند سال بعد از آبرسانی کامل، هزینه مربوطه جبران خواهد گردید بخصوص اگر آباد کردن کویر هم در دستور کار دولت محترم جمهوری اسلامی و پروژه مربوطه قرار گیرد در غیر اینصورت فاجعه ای بزرگ و غیر قابل جبران به مراتب مُخرب تر از زلزله در انتظار مردم این شهرستان خواهد بود.    

جمعیت شهرستان : بر اساس آخرین سرشماری که در سال ۱۳۸۵ شمسی (بعد از منفک شدن کوهبنان) انجام گردید، جمعیت شهرستان ۱۲۰۸۱۱ نفر اعلام گردید که از این تعداد ۶۰۸۰۰ نفر مرد و ۶۰۰۱۱ نفر زن می باشد. (۱۰۳ درصد زن و ۱۰۰ درصد مرد.) تعداد کل خانوارهای شهرستان ۲۸۷۴۶ خانوار، تعداد کل افراد باسواد ۹۱۰۹۰ نفر (۴۷۱۸۰ نفر مرد و ۴۳۹۱۰ نفر زن) تعداد کل افراد بی سواد ۱۵۸۵۷ نفراعلام گردیده است. البته به لحاظ سطح بالای افراد باسواد، شهرستان زرند در سطح استان مقام نخست را کسب نموده که به همین مناسبت توسط معاونت فرهنگی شهرداری جشن شکرگذاری برگزار گردید. آنطور که آمار جمعیت شهرستان زرند بر حسب سن و جنس و نیز وضع سکونت جامعه شهری و روستایی اعلام گردیده، آمار مذکور چنینی نشان می دهد که در طول ۱۶ تا ۲۰ سال آینده یعنی سنین صفر تا چهار سال ۱۰۰۸۴ نفر جمعیت، سنین ۵ تا ۹ سال ۱۰۱۸۳ نفر جمعیت، سنین ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۱۷۵۸ نفر جمعیت اعلام گردیده که مجموعاً ۳۲۰۲۵ نفر جمعیت زیر چهار سال تا چهارده سال را نشان می دهد.

اگر صرفاً به آمار سنین صفر تا چهار سال دقت نظر داشته باشیم. (به غیر از سنین ۵ تا ۹ و ۱۰ تا ۱۴ سال) جمعیت ۱۰۰۸۴ نفر در فاصله دو دهه آینده را مورد مطالعه قرار دهیم، باید از نظر اشتغال زایی، خدمات و بسیاری از امکانات دیگر مورد بررسی قرار گیرد. مضافاً به اینکه جمعیت بین ۵ تا ۱۴ سال هم که مجموعاً ۲۱۹۴۱ نفر می گردد که اگر آمار صفر تا چهارده سال را هم به آن اضافه نماییم به همان رقم ۳۲۰۲۵ نفر خواهیم رسید، که آمار جوان بودن جمعیت را در شهرستان نشان می دهد.(جمعیت شهر زرند ۶۲۰۰۰نفرمی باشد) 

بنابراین می طلبد تا مسئولین محترم زرند بخصوص فرهیختگان دلسوز چاره اندیشی نموده و تمهیداتی را برای آینده جوانان شهرستان اِعمال فرموده و علاوه بر چشم انداز فعلی، ۲۰ سال آینده را که با فوج جمعیت جوان جویای کار مواجه خواهند شد تدابیری مثبت و شایسته اندیشیده شود.  

راههای زرند : مرکز زرند در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان قرار گرفته که از طریق جاده آسفالته به آن متصل گردیده است. علاوه بر راه مذکور، در سال ۱۳۵۲ شمسی به راه آهن سراسری کشور متصل و فاصله ۱۰۵۷ کیلومتری زرند به پایتخت و بالعکس مهیا گردیده، مضافاً به اینکه در سال ۱۳۸۱ با افتتاح حفر تونل زرند به رفسنجان بن بست بودن شهرستان منتفی و فاصله دو شهر مذکور، در مدت نیم ساعت از طریق وسایل نقلیه قابل تردد می باشد.

جاده ابریشم : مورخان به لحاظ قدمت تاریخی زرند، راههای مؤاصلاتی شهرستان را که در قدیم هم پای کرمان در مسیر تاریخ قرار داشته، حائز اهمیت دانسته اند. راههائی که از شرق به غرب و شمال و مرکز کشور از این منطقه می گذشته اند که با گذشت قرنها، آثار آن مشهود و پابرجا می باشد. بطوریکه هنوز هم عده ای از پیران با شغل راهنما (راه بلد) مسیر گذر، کاروانها را که از اجداد و پدران خود به ارث برده و کویر را مانند کف دست می شناسند امرار معاش می نمایند. 

اهمیت خاص راههای قدیم زرند در اکثر کتب تاریخی دیده می شود، بخصوص استاد باستانی پاریزی در حضورستان به تاریخ اقتصادی زرند اشاره دارند که در گذشته، بسیاری از تاجران و پیشه وران مناطق مختلف کالاهای خود را از هندوستان، بنادر جنوب و حتی از سیستان به کرمان برده و از طریق زرند و راور و بعدها از طریق رفسنجان به یزد رسانده و از آنجا به نائین، سمرقند، دامغان، سمنان، شهرری و نهایتاً به رشته اصلی راه ابریشم که به کشور چین منتهی می شد می رساندند. 

کوهها : یکی از پدیده های خلقت که می تواند در جهت اوضاع سیاسی، اقتصادی و در آخر حیات اجتماعی نقش بسزائی ایفا کند. وجود کوهها، کوهستان ها، رودخانه ها و جلگه های حاشیه شهرها است. پدیده های طبیعی علاوه بر حکمت خالق متعال مشمول نعمات زیادی هستند. وجود کانی های مختلف در اعماق بعضی کوهها و تپه های اطراف، از برکات خلقت بشمار می رود. 

شهر زرند مابین کوههای شرق و غرب و بخشی از کوههای شمال قرار گرفته، بطوری که در ۱۰ کیلومتری مرکز شهر وجود کوههای شرق و شمال شرقی زرند از جهت شمال غربی و جنوب شرقی با رشته کوههای مرکزی ایران امتداد یافته است. کوههای شرق و شمال شرقی زرند، دشت لوت را از بیابانهای زرند و کرمان منفک می کند.

دکتر کردی در کتاب سیری در جغرافیای تاریخی زرند و کوهبنان اسامی تعدادی از کوههای زرند و کوهبنان را اینگونه آورده است: «در کوهبنان (کوه بالا) به ارتفاع ۳۷۷۵ متر، در طغرالجرد (توخ راجه) به بلندی ۲۶۰۰ متر، کوه پلوار به ارتفاع ۴۲۳۳ متر، سایر کوهها به رشته کوههای شرقی معروف هستند مضافاً به اینکه در فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زرند ارتفاعاتی با مشخصات مشابه موجود می باشد که بلند ترین نقطه (کوه گردو) با ارتفاع ۳۲۰۵ متر در فاصله ۳۵ کیلومتری شهرستان قرار دارد که این ارتفاعات دشت زرند را از دشت رفسنجان جدا می سازد که به آنها کوههای غربی می گویند.» 

سالمندان محلی که پدرانشان در قدیم به شغل قصابی، روزگار سپری می کردند، نقل می کنند: در قسمتی از دهانه ی کوههای شرقی زرند (با نشانی هائی که داده اند دهانه کوه حدوداً برابر بهاء آباد می باشد) معدن گوگرد وجود داشته است. ظاهراً پس از تحقیق و بررسی، توسط یک نفر کارشناس که گویا به علت کهولت سن به سختی به آن مکان رسیده، وجود گوگرد را تأیید کرده و یکی از دلایل معدن مربوطه را زرد شدن دندانهای گوسفندانی که از گیاهان آن حوالی می خوردند دانسته است. (البته چنین ادعائی بطور علمی از طرف کارشناسان زمین شناسی دانشگاههای زرند اعلام نشده است. ای کاش مسئولین محترم بمنظور صحت و درستی ادعاهای مردم قدیم که سینه به سینه نقل می شود، جهت روشن شدن اذهان عمومی بخصوص نسل معاصر، با اختصاص بودجه تحقیق و اکتشاف در کوههای شرقی زرند از وجود یا عدم وجود معادن مذکور (اهالی را آگاه می ساختند.)

رودخانه های قدیم زرند : جریان داشتن آب رودخانه ها در هر سرزمینی از عوامل برکت خدادادی محسوب می گردد. البته ارزش هر رودخانه، بستگی به حجم، ظرفیت و پرآب و کم آب بودن و از همه مهمتر شیرین بودن آن رودخانه می باشد که به نسبت وضعیت مذکور، استفاده های گوناگون از آب آن رودخانه، با درنظر گرفتن موقعیت جغرافیائی انجام می گیرد. 

در بعضی از ممالک دنیا رودخانه دائمی و پر آب ارتباط مستقیم با فعالیت کشاورزی داشته و حتی برای اهالی بعضی از شهرها، سرنوشت ساز می باشد. چون عده ای با استفاده مستقیم از آب رودخانه که تنها ممر ارتزاق آنها بشمار می آید، زندگی را سپری می نمایند. به همین جهت رودخانه های دائمی، با اوضاع اقتصادی و معیشتی آنها رابطه حیات دارد. اخیراً روسیه بمنظور استفاده مطلوب از زمین های مرغوب، دهها کیلومتر آب رودخانه ای به شهر دیگری روانه نمود که نه تنها باعث تغییر آب و هوای مناطق مربوطه گردید، بلکه با استفاده از آب آن شهرها و روستاهای مسیر رودخانه را آبرسانی و باعث رونق بخش کشاورزی و بالا بردن وضعیت اقتصادی مردم آن حوالی گردید.

با توجه به اینکه در قدیم ریزش نزولات آسمانی به وفور بوده، باعث تشکیل و یا پرآب شدن رودخانه ها می گردید. بطوریکه با اتصال سایر رودهای کوچک به یکدیگر سیل خروشانی سرازیر شهرها و روستاها می شد و خسارات مالی و حتی جانی برجای می گذاشت. اما وجود بعضی از رودخانه ها که بطور موسمی در زرند جریان داشته بعد از چند ماه رو به کاهش گذاشته و به مرور خشک می شدند. 

بر اساس اسنادی که در آرشیو سازمان اسناد ملی جنوب شرق کشور که مرکز آن در کرمان می باشد موجود است تا چهار دهه گذشته به علت بارندگی زیاد، رودخانه های متعددی در اطراف زرند جریان داشته است، انجمن شهرستان زرند (قبل از انقلاب) اسامی بیست رودخانه را که از روستاها به دشت زرند می رسیدند و بعضاً مرکز شهر و روستاهای نزدیک را تهدید می کردند، به مقامات کرمان ارسال داشته اند. طویل ترین رودخانه اعلام شده که از وسط جلگه زرند بصورت انجرافی به رودخانه معروف ماهانی وصل می شده و ۱۵ کیلومتر طول داشته، رودخانه تنگل قدمگاه بوده است. 

علاوه بر رودخانه مذکور، رودخانه داهوئیه با طول ۱۵ کیلومتر، رودخانه دامنه شرقی با طول ۵ کیلومتر، رودخانه گریدون (علی آباد علیا) با طول ۶ کیلومتر، رودخانه هشتاد زیاری با طول ۵ کیلومتر، رودخانه شور با طول ۱۰ کیلومتر، رودخانه ده علیرضا و دهزوئیه با طول ۶ کیلومتر، رودخانه بادیز با طول ۴ کیلومتر، رودخانه سبلوئیه با طول ۴ کیلومتر، رودخانه گتکوئیه با طول ۳ کیلومتر، رودخانه ده عباس (شور آبی) با طول ۸ کیلومتر تماماً بطرف رودخانه ماهانی رفته و به آن وصل می شوند. به همین جهت رودخانه ماهانی از همه مشهورتر بوده است. هنوز آثار آن با عرض ۷۰ متر در جنوب شاه جهان آباد موجود است.  

سایر رودخانه ها یعنی رودخانه دلارود با طول ۱۲ کیلومتر، رودخانه پاپدانا به طغرالجرد با طول ۶ کیلومتر به رودخانه شور می ریختند (رودخانه شور در شرق جلال آباد می باشد که تا دو سه سال گذشته مختصر آب آن در جریان بود.) مردم قدیم روستاها از آب رودخانه باب تنگل قدمگاه که ۶ کیلومتر طول داشت و آب رودخانه حتکن که ۱۲ کیلومتر طول داشت، هم برای کشاورزی استفاده می کردند و هم برای آشامیدن استفاده می کردند. رودخانه سربنان با طول ۲۰ کیلومتر به طرف رودخانه راور می رفته، رودخانه جور کوهبنان با ۵ کیلومتر طول، رودخانه خوسف کوهبنان با طول ۶ کیلومتر و رودخانه عین آباد کوهبنان با طول ۲ کیلومتر بطرف بافق یزد حرکت می کردند. 

به عقیده صاحب این نوشتار، انجمن شهرستان زرند (قبل از انقلاب) بدرستی نتوانسته تا سایر رودهای زرند را شناسائی و اعلام نماید. چون رودخانه بابندان معروف به رودخانه محمدی در روستای (حشیش) قرار داشته، مضافاً به اینکه رودخانه های دیگری از روستاهای کوهستانی غرب زرند هم وجود داشته که نامی از آنها برده نشده است.

بهرحال ازدیاد رودخانه ها در قدیم مؤید ریزش فراوان بارش برف و باران و آباد شدن روستاها و قراء و قصبات و نیز طراوات و سرسبزی را به همراه داشته است. متأسفانه در دو سه دهه اخیر بخصوص در سالهای گذشته به علت نیامدن باران و یا برف کافی، همان رودخانه هائی که مختصر آبی در آنها جریان داشته خشک شده اند.

در حال حاضر (تابستان ۸۷) به علت عدم ریزش باران و خشکسالی های متوالی چند سال اخیر، رودخانه ای که بتوان آنرا مطرح نمود در شهرستان زرند وچود ندارد. 

زمین شناسی و نوع خاک : منطقه زرند از نظر دوران زمین شناسی بسیار متنوع است. بطوریکه اکثر تشکیلات دوره های زمین شناسی را دارا می باشد. حتی از قدیمیترین وا حد های سنگی قبل از دوران اول (پرکامبرین) تا جدید ترین رسوبات دوران چهارم ( کواترزی) را در منطقه می توان یافت . 

بطور اختصار واحدهای سنگی هر یک از دوران زمین شناسی بشرح زیر است : 

قبل از دوران اول : شامل قدیمترین واحد سنگی برجای مانده از آن زمان می شود که در قسمتهایی از شمالی ترین بخشهای منطقه را در برگرفته و از ماسه سنگهای قرمز و سنگهای آهکی تشکیل شده است. 

دوران اول : سنگهای آهکی دولومیتی ، ماسه سنگهای قرمز رنگ ، سنگهای آهکی تیره فسیل دار و سنگهای دگر گونی 

دوران دوم:   

الف ـ ژوراسیک : تشکیلات زغالسنگی موجود در منطقه زرند مربوط  به این دوره می باشد که بیشتر در قسمت شمال و شمال شرقی دیده می شود . 

ب ـ کرتاسه : سنگهای آهگی اوربیتولین دار ، شیل و مارن 

دوران سوم :   

الف ـ اولیگوسن : گدازه ها، خاکستر ها و توفهای آتشفشانی 

ب ـ پلیوسن : سنگهای کنگلومر ، ماسه سنگ ، سنگهای آهکی والگومرا

دوران چهارم: 

 فلاتها، واریزه ها ، دشتهای دامنه ای، تپه های شنی و دشتهای سیلابی 

پوشش گیاهی: در اقلیم زرند به علت جنس خاک، اختلاف شدید درجه حرارت، کمبود ریزش باران و بادهای موسمی ، فاقد پوشش گیاهی ممتد می باشد. در این بیابان تنها گیاهی که رشد می کند درختانی چون گز و تانح است البته به جز پسته که عمده ترین محصول منطقه بوده و از اهمیت صادراتی خاصی برخوردار است .  

برگرفته از سایت رسمی شهرداری زرند